ما همه مهاجریم

● الهام حسن‌زاده، پژوهشگر هنر

● یادداشتی درباره نمایشگاه پوسترهای منتخب جشنواره مکزیک

مهاجرت پدیده‌ای انسانی، پیچیده و خارج از هر تعلق زمانی است، که در جوامع امروزین به دلایل متعددی چون گسترش راه‌های ارتباطی، تحصیل، کار، عوامل اقتصادی، تحولات سیاسی و جنگ روند رو به رشدی را می‌پیماید. در زمانه‌ای که غرب در فرآیند جهانی‌سازی، و گستردن ارزش‌های خویش به سرتاسر جهان در تشکیل هویت مردم، خود به عرصه‌ی پسااستعماری قدم گذارده بود، پیدایش پدیده‌ی تروریستی موسوم به داعش و افزایش تعداد پناهندگان و مهاجران اقتصادی، از مناطقی چون خاورمیانه، آفریقا، بالکان و آسیای جنوبی که از طریق دریای مدیترانه و اروپای جنوب شرقی به اتحادیه اروپا می‌آیند، و پناه می‌جویند؛ بحران مهاجرتی را موجب شد. لفظ بحران مهاجرتی در آوریل ۲۰۱۵،که پنج قایق حامل دو هزار پناهجو به اروپا در دریای مدیترانه غرق شدند و بیش از ۱۲۰۰ نفر کشته شدند، رایج شد. بدیهی است که موج فزاینده‌ی مهاجرت‌ها بیشتر کشورها را دست به گریبان پدیده‌هایی چون تکثر فرهنگی(چند فرهنگی)، مهاجرت، اختلاط نژادی، مسایل فرهنگی کلان شهرها، بازنمایی‌های رسانه‌ای و غیره کرد. پراکنده شدن مردم استعمار شده‌ی کشورهای جهان سومی در تمام دنیا،  بیم این می‌داد که دیگر خطوط قاطع و مشخصی چون قبل در دسترس نباشد. مهاجرت‌های غیر قانونی، تروریسم و گره ‌زدن آن با داعش، دلیل آن شد که کشورهای  اروپائی و همچنین ایالات متحده، سیاست‌های ضد مهاجرتی در پیش گیرند. پس از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا (برگزیت) و پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا که به شدت سیاست‌های ضد مهاجرت را در راس امور خود قرار داده است، نگاه‌ ها را به انتخابات فرانسه دوخته شد.

“ما همه مهاجریم” عنوان فراخوان پوستری است که در سال گذشته(۲۰۱۶) توسط کشور مکزیک داده شد. و ۵۰ اثر به عنوان برگزیده‌های این فراخوان به نمایشگاه راه یافتند. در سومین هفته اردیبهشت خلاق در سال جاری (۲۰۱۷/ ۱۳۹۶) ایران و تبریز بعد از مکزیک، آمریکا وایرلند به عنوان چهارمین شهر وکشور میزبان این رویداد فرهنگی بود.

بدیهی است چالش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ذکر شده لزوم پرداختن به مسئله‌ی مهاجرت را در عرصه هنر پررنگ می‌کند. عنوان این نمایشگاه، “ما همه مهاجریم” تمهیدی است که مسئله‌ای خاص را  به مسئله‌ای عام و بحرانی ملی را به بحرانی جهانی پیوند می‌‌زند.  همانطور که می‌دانیم عمده‌ترین مسائل و چالش‌های بین واشنگتن و ومکزیکو سیتی، معضل مهاجرت غیرقانونی مکزیکی‌ها به خاک ایالات متحده و قاچاق مواد مخدر است، تاکنون تلاش‌های دو کشور برای مقابله با آن بی‌نتیجه بوده است. ورود مهاجران غیر قانونی موجب افزایش چشمگیر جمعیت اسپانیولی تبار شده که این موضع امنیت ملی ایالات متحده را به خطر می‌اندازد، تا آنجا که در سال ۲۰۰۶ با تصویب ساخت دیوار مرزی با مکزیک و شدت یافتن مبارزه با مهاجرت‌های غیرقانونی را شاهدیم.  این در حالیست که هیچ گروه مهاجر دیگری به غیر از مکزیکی‌ها در تاریخ ایالات متحده وجود ندارد که بتواند ادعا تاریخی بر سرزمین ایالات متحده داشته باشد. تاریخ مکزیک چنان با استعمار پیوند خورده که بومیان مکزیک خود تبدیل به مهاجر شدند و آنها این مسئله را به یاد می آورند.

با نظر داشت آنچه گفته شد، عنوان این نمایشگاه، به خودی خود در برابر سیاست‌های ضد مهاجرتی قد علم می‌کند و دوگانه‌ی خود و دیگری را که در بستر این بحران نقش شده با چالشی جدی مواجه می‌کند. از سوی دیگر “ما همه مهاجریم” امری وجودی را در مواجهه با امر سیاسی قرار می‌دهد. آری همه ما به لحاظ وجودی مهاجرانی در زمان هستیم. مهاجرت از کودکی به جوانی، از جوانی به پیری، از تجرد به تاهل، این چیزی که نوع انسان فارغ از هر قوم و نژاد و ملیت را شامل می‌شود.  لذا در لایه‌ای دیگر این عنوان ابعاد فردی و اجتماعی را در کنار هم می‌آورد.

پوسترهای ارسالی به این نمایشگاه در دو گروه کلی قابل بررسی است. دسته ای مصائب و مشکلات مهاجران به ویژه مهاجران غیر قانونی را نشان داده‌اند. و برخی دیگر سیاست‌های ضد مهاجرتی را هدف قرار داده‌اند. در گروه نخست بیش از همه استفاده از پرچم امریکا به چشم می‌خورد. خاکی که سرزمین رویاها می‌نمود با سیاست‌های ترامپ و مواضع ستیز جویانه‌اش با مهاجران، تبعیض نژادی را بیش از پیش جلوه‌گر می‌شود. اینها خود بهانه‌ای است تا  علی فخاریان گرافیست ایرانی مهاجر به امریکا با استفاده کنایه آمیز از چهره ترامپ، در شمایل و جامه‌ای که خاص سرخپوستان است اختلالی دیداری را موجب شده و هزل گونه  نوک پیکان نقد را به سوی او گیرد(تصویر۲).

در این میان داود فخیم یوسف‌نیا دیگر ایرانی برگزیده در این نمایشگاه پرسش کلیدی را مطرح می‌کند.که  نگارنده را در آستانه ورود به گروه دیگر پوسترها می‌آورد. Are you sure? (تصویر۳) بی شک سوالی است که هر که قصد مهاجرت دارد را در مواجهه با مصائب این انتخاب قرار می‌دهد.  پرسش از خود و سنجیدن ابعاد مثبت و منفی مهاجرت.

سیم‌های خاردار، امواج دریا، خانه‌ای بر دوش، یا خانه‌ای وارونه بر تلاطم آبها، از دیگر نشانه‌های دیداری است که در پوسترها به چشم می‌خورد. صلیب‌هایی که نشان از مرگ دارند(تصویر ۴) و جمجمه‌هایی که نشان مرگ را چون مرزی در میانه‌ی دو سرزمین نقش می‌کنند. پرنده‌ای که آشیان می‌سازد یا پرنده‌ای که آشیانِ خود ترک می‌گوید.  اینها همه و همه بر مشکلات مهاجران غیر قانونی در دهه های اخیر متمرکز گشته است.

عبارت “زندگی های مرزی/ مرزها زندگی می‌کنند!” (تصویر۴)پوستری از اُنور کوران گرافیستی از کشور ترکیه،  قابل توجه است. مرز نقطه عطفی است که هومی بابا، منتقد فرهنگی، در کتاب خود جایگاه فرهنگ بر آن متمرکز  می‌شود و فرهنگ را در جهان امروز به عنوان امری در حالِ حرکت بررسی می‌کند. مفهوم هویت (تصویر ۶) در بررسی ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مهاجرت مسئله‌ای بسیار مهم شمرده می‌شود. و لزوم آن می‌یابد تا با نظر داشت پیوندخوردگی‌های فرهنگی از دو قطبی‌های هویتی، نژادی و فرهنگی گذر شود. بی شک زمان این است تا از برساخت‌های هویتی در قالب دوست و دشمن گذر شود و قلب‌ها پذیرای مهاجران گردد (تصویر۷) و در سایه این دوستی مسائل و مشکلات آنان اندیشیده و چاره شود.